Drukkerij

Drukken was eeuwenlang het belangrijkste middel om tekst en beeld te vermenigvuldigen. In Europa wordt de Duitse drukker Johannes Gutenberg rond 1450 gezien als de uitvinder van de boekdrukkunst. In Vlaanderen komt het oudst bekende gedrukte boek uit het atelier van Aalstenaar Dirk Martens. Het gaat hier om de techniek hoogdruk, waarbij de af te drukken letter hoger ligt dan de rest van de drukvorm. Naast hoogdruk zijn er nog andere enkele andere basistechieken: diepdruk, steendruk, offset en zeefdruk. Sinds de jaren 1990 zijn ook digitale printtechnieken in opmars. De manier waarop er gedrukt wordt, heeft doorheen de eeuwen enkele ingrijpende revoluties ondergaan.

In de eerste drie eeuwen na Gutenbergs uitvinding was er aanvankelijk heel weinig verandering. De industriële revolutie zorgde voor een grotere vraag naar drukwerk en daarmee gepaard gaande een eerste belangrijke vernieuwing in de bouw van drukpersen. Vanaf de 19e eeuw verving gietijzer in toenemende mate het hout als constructiemateriaal voor drukpersen, wat nieuwe mogelijkheden bood. Ook het aantal drukkerijen groeit om tegemoet te komen aan de stijgende vraag naar drukwerk van politiek, handel en industrie. In België werd Brussel op dat moment onmiskenbaar koploper van de grafische industrie.

De lithografie of steendruk, een geheel nieuwe techniek uitgevonden door de Oostenrijker Alois Senefelder in 1797, groeide in de 19e eeuw uit tot de dominante industriële reproductietechniek voor geïllustreerd drukwerk als affiches, etiketten, briefpapier, visitekaartjes, verpakkingen enz. Ook binnen de traditionele hoogdruk was er voortdurend vernieuwing. Cilinderpersen zorgden voor een indrukwekkende toename van de productiviteit. Stoommachines en later motoren dreven de productie verder op. Daarnaast groeide in kleinere drukkerijen en bij de zogenaamde dorpsdrukkers de vraag naar lichte, goedkope en efficiënte persen voor klein drukwerk. De uitvinding van de trapdegelpers, die met een voetpedaal wordt aangedreven, is hierop het antwoord.

De productiviteit van drukpersen ging zo met grote sprongen omhoog, maar op het vlak van het letterzetten bleven bruikbare innovaties aanvankelijk uit. Pas in het laatste decennium van de 19e eeuw kwam er een doorbraak met zetmachines zoals de Linotype. Deze machine wordt aangestuurd door een toetsenbord en giet de gevraagde letters in lood. Ze vervangt het werk van wel vijf handzetters, waardoor de introductie ervan gepaard ging met sociale conflicten. De letterzetters waren één van de vroegst gesyndiceerde beroepsgroepen en vormden in de 19e eeuw sterke mutualiteiten en vakbonden.

In de 20e eeuw kwam uit de steendruk een nieuwe vlakdruktechniek voort: offset. De eerste experimenten met offset gebeurden al in het eerste decennium van de 20e eeuw, maar het duurde tot na WOII voor de techniek doorbrak. Offset leent zich goed tot hoge oplagen die snel gedrukt dienen te worden, zoals kranten en tijdschriften. De introductie van offset ging hand in hand met het verlaten van het loodprocédé in de zetterij. Vanaf de jaren 1960 breekt het fotozetten door. In plaats van loden letters te gieten, maakt fotozetapparatuur gebruik van een lichtgevoelige film. Maar het fotozetten was een kort leven beschoren, want midden jaren 1980 deden de eerste computers hun intrede de drukkerijen.

Naast offset en digitaal drukken, is ook zeefdruk vandaag een veel gebruikte techniek. Zeefdruk is een heel oude druktechniek afkomstig uit Azië, die rond 1850 in Europa werd geïntroduceerd. Naa het einde van de 20^e eeuw ontwikkelt zeefdruk zich tot een volwaardige industriële techniek. Met de juiste drukinkt of emulsie is vrijwel elk materiaal ermee te bedrukken. Zo wordt zeefdruk ook toegepast buiten de grafische sector, zoals in de productie van printplaten en zonnecellen.

Tot na WOII is in de grafische sector een kleinschalige bedrijfsstructuur dominant. In de tweede helft van de 20e eeuw verdwijnt de kleine dorpsdrukker en stellen we een tendens van schaalvergroting vast, die tot op vandaag doorloopt. Concurrentie speelt niet alleen tussen drukkerijen onderling, maar nam ook toe van buitenaf: stencilmachines, kleine kantooroffsetpersen, kopieermachines en soms volledig ingerichte huisdrukkerijen in banken, bedrijven en bij de overheid deden de vraag naar administratief drukwerk dalen. Tegelijk is er in de grafische bedrijven vanaf de jaren 1950 een steeds grotere verschuiving van arbeiders- naar bediendentewerkstelling. De inhoud van het werk verandert en daarmee vaak ook het statuut.

In de 21e eeuw leven we meer dan ooit in een multimediale wereld. Online advertenties, social media, websites: de communicatiemiddelen lijken eindeloos. Snelle technologische evoluties vragen forse investeringen in het machinepark en zorgden voor een concentratiebeweging in de grafische sector. Door fusies en schaalvergroting houden industriële drukkerijen het hoofd boven water, maar de algemene tewerkstelling in de sector is in dalende lijn. Om op te boksen tegen concurrenten op wereldschaal specialiseren de grote spelers zich in nicheproducten zoals verpakkingsdrukwerk, grote formaten of exclusieve boeken en magazines.

Foto: Drukkerij Erasmus in Ledeberg (Gent) ca. 1930. Collectie Industriemuseum